Waarom een karavaan

Tot in de twintigste eeuw was het hoogst onverstandig om zonder karavaan te reizen. De wegen werden overal onveilig gemaakt door rovers en roofdieren. Woestijnen en steppen kon je niet doorkruisen zonder gidsen, je kon in een zandstorm verzeild raken en als je pech kreeg of ziek werd had je hulp nodig van andere mensen. Met een grote(re) groep mensen was je beter tegen alle gevaren en bedreigingen bestand. Gewapende beveiliging, de juiste route, pauzes en overnachtingen, verzorging van mens en dier en andere vormen van hulp en ondersteuning werden in een karavaan naar behoren geregeld. 

Dat was niet alleen beter voor handelaren, maar ook voor andere reizigers als, pelgrims, koeriers, hoogwaardigheidsbekleders, diplomaten, avonturiers, uitgehuwelijkte vrouwen op weg naar hun bruiloft, mensen die moesten verhuizen en zelfs zwervers. Lange tijd haakten die allemaal aan bij handelskaravanen als dat enigszins mogelijk was. Niet iedereen kreeg er dezelfde vormen van luxe en ondersteuning, want dat hing af van wat je kon betalen. Maar mensen de bescherming van de karavaan weigeren gold als onmenselijk en onethisch, dus zolang je geen gezochte crimineel of erkende vijand was, mocht je meereizen. 

Stefano Ussi - Rust van de karavaan, 1880. De omvang van deze karavaan is indrukwekkend. Tot ver achterin de afbeelding zijn tenten terug te vinden. Bron: Wikimedia Commons

De eerste karavanen: ezels, paarden en muildieren

De eerste handelskaravanen ontstonden in het Oud-Assyrische Rijk in Mesopotamië in de derde eeuw voor Christus. De Assyriërs ontdekten dat als je met een georganiseerde groep op pad ging je veel verder kon reizen dan voorheen en toch minder gevaar liep. Zeker als je onderweg een stuk Koninklijke Weg mee kon pakken.

De Assyriërs waren echter nog niet bekend met kamelen of dromedarissen, hoewel beide diersoorten elders al wel waren gedomesticeerd. Ook het paard kenden ze nog niet goed. Daarom reisden de Assyrische kooplieden met de dieren die ze wel al door en door kenden: ezels. De ezelkaravaan werd typisch voor Mesopotamië.

Ezels waren en zijn prima dieren om langdurig mee op reis te gaan: ze zijn sterk, hebben een geweldig uithoudingsvermogen en zijn goed bestand tegen extreme weersomstandigheden. In weerwil van hun domme imago, zijn het intelligente dieren met een goed geheugen voor routes en het vermogen allerhande problemen op te lossen. Erg belangrijk is ook hun uitstekende reuk, waardoor ze roofdieren al op grote afstand ruiken en voedselbronnen en water kunnen opsporen.   

Toch werden er naar verloop van tijd paarden aan de karavaan toegevoegd. Omdat paarden sneller en groter zijn dan ezels, bleken ze beter geschikte rijdieren voor de bewakers. Op het hoge, langbenige paard konden deze langs de karavaan heen en weer rijden en goed overzicht houden. Zo ontstond de gemengde karavaan. Daar waren door de combinatie van ezels en paarden ook muilezels en -dieren in te vinden. Waarschijnlijk liepen er ook wel eens olifanten mee, met name bij karavanen uit de Indusvallei. De ezel bleef niettemin de dominante diersoort. 

Kamelen, dromedarissen en hybriden

Dik twee eeuwen later zouden kamelen en dromedarissen beginnen met hun opmars als karavaandier, waarbij ze de ezel geleidelijk aan overvleugelden. Dat begon wel in andere streken dan Mesopotamië. Maar voordat we naar die geschiedenis kijken, beantwoorden we eerst de vraag waarom de kameel zo'n geschikte woestijnreiziger is

Kamelen en dromedarissen zijn twee nauw aan elkaar verwante diersoorten, die beiden dienen als rij-, last-, en trekdier in woestijnachtige gebieden. Er bestaan ook hybride soorten die vooral populair waren in het Ottomaanse Rijk. Daarnaast waren en zijn er nog enkele in het wild levende kameelsoorten, al zijn de aantallen daarvan klein. Hoewel de dromedaris veel meer voorkomt, is de verzamelnaam kameelachtige. Daartoe behoren ook enkele andere diersoorten zoals lama's, alpaca's en vicuña's.

Er zijn echter een paar belangrijke verschillen tussen kamelen en dromedarissen die ervoor zorgden dat ze maar zelden in dezelfde karavaan meeliepen.  

 ※ De kameel

De kameel, officieel de Bactrische kameel, is een hoefdier met twee bulten op zijn rug en een dikke, ruwe vacht die zowel tegen de hitte als de koude beschermt. Hij wordt zo'n twee meter hoog en is daarmee kleiner dan de dromedaris. Met zijn dikke vacht is hij echter beter toegerust op de woestijnen in Centraal-Azië waar de temperatuur ’s winters tot onder het vriespunt kan dalen. Kamelen zijn van oorsprong dan ook afkomstig uit de streek Bactrië in het noorden van Afghanistan en danken daar hun benaming aan. In de oudheid leefden ze vooral daar, maar tegenwoordig zie je ze het meest in Mongolië. Daar trekken ze rond met nomadenstammen door de Gobiwoestijn, een gebied dat excelleert in extreme temperaturen en moeilijk begaanbaar terrein.  

※ De dromedaris

De dromedaris wordt om evidente redenen ook wel de eenbultige kameel genoemd. Hij is groter dan zijn Bactrische soortgenoot en tikt regelmatig de 2,30 meter aan. Zijn vacht is korter behaard, maar zijn poten zijn langer en zijn lichaamsbouw is slanker. Daarom is hij, hoewel ook geen luxe zetel,  beter geschikt als rij- en lastdier en krijgt hij in Afrika en het Midden -Oosten haast altijd de voorkeur boven de kameel. Zijn oorsprong ligt in de Golfstreek, waar hij voor het eerst werd gedomesticeerd.

※ De hybridekameel

Ondanks alle transportvoordelen bleven er toch nadelen aan beide soorten. De bactrische kameel kon met zijn twee bulten beter tegen droogte dan zijn eenbultige soortgenoot, maar de dromedaris kon langere afstanden afleggen. Dat maakte het interessant om te proberen een dier te fokken dat én goed tegen de droogte kon én lange afstanden kon afleggen. Veel fokkers hebben dat door de tijd heen geprobeerd. Mogelijk ontstond zo al in de oudheid een hybridekameel (in het Nederlands één woord) met één heel grote bult.

Speciaal succesvol waren echter fokkers in het Ottomaanse Rijk (1299-1922). Die behoorden tot nomadische stammen uit de streek Anatolië en stonden bekend als echte kamelenkenners. Zij fokten de hybriden ook om een extra zware belasting te kunnen dragen. Vanwege hun Ottomaanse herkomst kregen deze dieren de (bij)naam Turkoman. Er waren ook paarden met deze naam, eveneens gefokt door de Anatoliërs.

Uiteindelijk kwam het fokken van hybridekamelen pas echt goed op gang in de 19de eeuw, toen de vraag ernaar explosief steeg. In de 19de eeuw nam de behoefte aan transportmogelijkheden sneller toe dan de ontwikkeling van moderne voertuigen, waardoor een haast onverzadigbare behoefte aan last- en trekdieren ontstond. Het paard kan daar ook een stevig woordje over meespreken. Aldus kwamen er steeds meer soorten Turkoman, ieder type afgesteld op andere weersomstandigheden. Hybridekamelen worden ook wel tulus of bukht genoemd. Tegenwoordig komen ze niet veel meer voor.

Schip van de woestijn

Kameelachtigen zijn de grootste zoogdieren die zijn aangepast op het leven in de woestijn. Het leverde hun de bijnaam Schip van de woestijn op.

Door de vetopslag in hun bulten kunnen kamelen en dromedarissen dagen zonder water en voedsel. Als ze drinken, drinken ze enorm veel, wel zo’n 100 liter per keer. Hun interne gestel is erop berekend dergelijke hoeveelheden vocht te verstouwen. Bij een dier dat pas heeft gegeten en gedronken staan de bulten overeind, bij een dier dat bijna door zijn of haar voorraad heen is gaan ze slap hangen. De bulten absorberen ook warmte, waardoor hun berijders tegen de hitte wordt beschermd. Daarnaast kunnen kamelen hun lichaamstemperatuur zowel aan de hitte overdag als aan de koude woestijnnacht aanpassen.

Kameelachtigen zijn in hoge mate aangepast op een leven tussen het zand en kunnen zelfs de meeste zandstormen doorstaan. Dikke eeltkussens beschermen hun voetzolen tegen heet zand. Hun neusgaten en oren worden tegen zand afgeschermd door lange haren. Is dat toch niet afdoende, kunnen ze hun neusgaten helemaal afsluiten. De fameuze lange wimpers van kamelen beschermen hun ogen tegen het zand. 

In sommige bronnen wordt melding gemaakt van kamelen die zware zandstormen voelden aankomen. Zo meldde een kroniekschrijver over een karavaan met Bactrische kamelen dat de dieren onmiddellijk grommend bij elkaar gingen staan als ze een zandstorm hadden bemerkt. Erg handig voor hun menselijke begeleiders die hun neus en mond dan tijdig konden bedekken met vilt!¹

Karavaandieren

Kamelen en dromedarissen leven in kuddes en zijn van nature gewend achter elkaar aan te lopen. Ze kunnen zo’n 30 tot 40 kilometer per dag lopen en voor korte tijd een topsnelheid rennen van 25 kilometer per uur. Slanke, lichtere dieren werden gekozen als rijdier, stevigere en sterkere dieren als lastdier. Een dromedaris kan wel 160 kilo aan bagage dragen, oplopend tot zo’n 230 kilo, een flinke Bactrische kameel kan zelfs 280 kilo halen. De succesvolle Ottomaanse hybriden droegen 250 tot 600 kilo aan belasting. Dat laatste voor de echte kleerkasten.  

De dieren zijn ook relatief goedkoop in onderhoud want ze eten vooral struikgewas en bomen. De grassen die de meeste andere hoefdieren prefereren zijn, zeker in woestijngebieden, een stuk duurder. Een vaak over het hoofd gezien, maar toch belangrijk voordeel is dat kamelen vrij oud worden, wel een jaar of 50. Daardoor kunnen ze langer mee dan ezels die rond de 30 à 40 worden en paarden die het met zo'n 25 tot 30 jaar moeten stellen.

Punt is wel dat je een kameel niet goed zelf kunt houden, zoals met paarden en ezels mogelijk is. Daar zijn gespecialiseerde kamelendrijvers voor nodig. Zelfs puissant rijke handelaren hadden niet zoiets als hun eigen kamelenstoeterij. De kamelen waren eigendom van kamelenhouders en werden voor de duur van de karavaan van hen gehuurd, inclusief drijvers en verzorgers. Daarmee hadden deze kamelenhouders, vaak een nomadische stam, veel macht. Zonder hun medewerking immers geen profijtelijke handelskaravaan. 

Hoewel dat veel kooplieden zal hebben doen knarsetanden van controlezuchtige ergernis was het desondanks duidelijk: kamelen en dromedarissen waren het gedroomde woestijntransport. Geleidelijk aan zouden ze steeds meer ezels en muilezels vervangen, zij het nooit alle.

Verspreiding van de kamelenkaravaan

De ezelkaravaan is nooit zomaar omgeturnd in een kamelenkaravaan. De Mesopotamiërs hielden nog lang vast aan hun geliefde ezels, terwijl men elders al op een kamelenrug zat. Op veel plekken begonnen kameelachtigen als onderdeel van een gemengde karavaan en bleef dat nog eeuwen zo. De verhalen van kameel en dromedaris lopen bovendien uiteen en worden hieronder dan ook apart beschreven. In beide gevallen wordt echter gesproken van een kamelenkaravaan, in naam bestaat de dromedariskaravaan niet.  

Uiteindelijk zouden kamelenkaravanen zich verspreiden door de noordelijk helft van Afrika tot in China, Rusland en Mongolië. Ook in het Ottomaanse Rijk, de thuisgrond van de Turkoman, waren ze erg belangrijk. In Europa zouden ze eveneens voorkomen, zij het wel vooral in gebieden rond de Middellandse Zee en dan met name in Zuid-Spanje.

In de 19de eeuw raakte een enkele kamelenkaravaan verzeild in landen als Australië, Brazilië de VS en Canada, waar ze werkzaamheden hielpen verrichten in woestijnen en andere onherbergzame gebieden, bijvoorbeeld bij het aanleggen van spoorlijnen. In de  bloedhete Australische Outback bleken dromedarissen zo'n zegen, dat ze er nog steeds veel voorkomen.  

Karavanen met Bactrische kamelen

Bactrische kamelen zijn tussen 4.000 en 3.000 v. Chr. gedomesticeerd in hun thuisstreek. Onderzoek heeft uitgewezen dat ze niet afstammen van de wilde kameel, maar een eigen voorouder hadden. Tussen grofweg 2500 en 1500 voor Chr. verspreidden ze zich over Centraal-Azië en het Midden-Oosten als rij- en lastdier. Ze werden (en worden) ook wel gehouden om hun melk en vlees. Tussen 1200 en 1700 v. Chr. ging het richting Rusland, Kazachstan en de Oekraïne. In de 3de eeuw voor Chr.  kwamen Bactrische kamelen in China aan en dat zou hun leven veranderen. 

Volwaardige kamelenkaravanen duiken namelijk pas voor het eerst op in Chinese geschriften rond het begin van de eerste eeuw v. Christus. Tegen die tijd had China een aantal steppenvolkeren overwonnen, die hun aanvankelijk de weg naar meer westelijke streken belemmerden. Handel met de rest van Azië kwam nu op gang. Helaas moesten handelskaravanen daartoe wel door de schrikwekkende Gobiwoestijn trekken. De Bactrische kameel, ook door de steppenvolkeren al veel gebruikt voor transport in deze woestijn, werd gekozen als karavaandier. 

Opvallend is dat de eerste echte kamelenkaravaan dus geen ander type karavaan verving. Voor de Chinezen waren de kamelen een nieuwe oplossing voor een nieuw probleem. 

Heel veel later, in 1618, vertrok zo'n karavaan met Bactrische kamelen vanuit China voor het eerst ook in noordelijke richting door de Gobiwoestijn naar Rusland. Het enige product dat deze karavaan vervoerde was thee. Deze had ook per schip vervoerd kunnen worden, maar dat is niet ideaal voor thee. Om een maximale kwaliteit te handhaven werd toch gekozen voor transport over land, hoe moeizaam ook. Hoe dan ook, de karavaan bereikte de tsaar en die was verrukt over de thee. Een regelmatige stroom theekarvanen kwam op gang. In Rusland ging men deze thee zelfs karavaan noemen. Pas in 1903 kwam er een einde aan door de opening van de Trans Siberische spoorlijn.

Karavanen met dromedarissen

De dromedaris werd vermoedelijk zo'n drieduizend jaar geleden uit de wilde dromedaris gedomesticeerd. dat gebeurde in het zuidoosten van het Arabische Schiereiland, grofweg rondom het huidige Oman. Hij is mogelijk in de 9de eeuw voor Chr. van hieruit in Egypte geïntroduceerd. Niet eerder dan de 5de eeuw voor Chr. bereikte hij Noord-Afrika. Ergens in deze eeuwen werden ze ook ontdekt door volkeren in de Indusvallei. Daarbij werd ook dit dier voor allerhande doeleinden gehouden, maar niet meteen om mee te lopen in handelskaravanen. Sterker nog, het werd niet eens erkend als geboren woestijndier.

Met name in Afrika zou dat ter zijner tijd veranderen. Ooit was het klimaat er een stuk milder dan tegenwoordig en trok men gewoon met paard en wagen over de karavaanroute die zich er door de eeuwen heen hadden gevormd. Daar kwam door de introductie van de dromedaris niet zomaar verandering in. Pas in de vierde eeuw na Chr. werd hij serieus ontdekt als geschikt dier voor woestijntransport en ontstonden de eerste kamelenkaravanen. Die bleven echter bescheiden in aantal en omvang, want er waren niet zoveel dieren beschikbaar.

Pas vanaf de 8ste eeuw na Chr. lukte het Marokkaanse fokkers om dromedarissen op grote schaal te fokken en waren er genoeg dieren om grote en regelmatig vetrekkende karavanen mee te organiseren. Door fokexperimenten ontstonden bovendien twee extra typen dromedarissen naast de natuurlijke variant, namelijk een lichte, snelle soort die speciaal geschikt was voor koeriers en een extra stevige die meer gewicht kon dragen.

Karavaanroutes

Karavanen volgden bijna altijd vastgestelde karavaan- of handelsroutes. Zo kwamen ze langs bepaalde steden waar ze goed konden handelen en uitrusten. Vanaf de 10^de eeuw kon men langs deze routes ook halt houden in speciale karavanserais, die het midden hielden tussen een herberg, een fort en een handelspost. 

De meeste van deze 'routes' bestonden feitelijk uit een compleet netwerk van wegen en verbindingen Een aantal van deze netwerken waren zeer groot en zijn al in de oudheid ontstaan. De bekendste daarvan zijn:

• De zijderoute. Dit was een netwerk van karavaanroutes die waren ontstaan rondom Centraal-Azië, dat in het hart lag. Het verbond China via oostelijk Azië en India met Centraal-Azië, het Midden-Oosten, delen van Oost- en Midden-Afrika en het Middellandse Zeegbied . De route heeft een lange geschiedenis, waarbij hij steeds verder werd uitgebreid en meer kanten opwaaierde. Hij dankt zijn naam aan het populairste product dat erop werd verhandeld. Het is onmogelijk het enorme historische belang van de zijderoute te overschatten.
• De wierookroute. Deze strekte zich uit van Egypte naar India, Arabië en Somalië. De wierookhandel waar deze naar vernoemd is, bloeide sterk tussen de 3^de eeuw voor en de 2^de eeuw na Christus en vond plaats tussen Zuid-Arabië en het Middellandse Zeegebied. Vanzelf werden er ook veel andere producten via deze route verhandeld.
• De Transsaharahandel. Dit betrof een netwerk van karavaanroutes door West-Afrika, dat tussen de 8^ste en 17^de eeuw Afrika met Europa verbond en naar het oosten toe aansloot op de zijderoute. Zout was de belangrijkste handelswaar voor deze handelaren.

Samenstelling van de karavaan

Karavanen bestonden uit honderden, soms zelfs duizenden rij- en lastdieren. Er zijn karavanen gemeld met wel 20.000 kamelen. Een standaard karavaan bestond echter uit zo'n 500 dieren.

Niet iedereen had een zitplaats op een kameel: menners en bedienden liepen vaak naast de karavaan mee. Op zich was dat goed te doen, want zolang kamelen of dromedarissen een looppas aanhouden, lopen ze niet sneller dan mensen. Opvallend zijn ook de vele afbeeldingen van kamelenkaravanen waar de begeleiders meerijden op ezels. Alle beschikbare kamelen zijn dan bepakt.

Een kameel of dromedaris als rijdier was vooral weggelegd voor belangrijkere personen als rijke kooplieden, onderhandelaars, vrouwen van stand (al dan niet op weg naar hun aanstaande echtgenoot) en met de karavaan meereizende hoogwaardigheidsbekleders. Voor die laatsten twee groepen waren vaak huifachtige constructies op het rijdier gebouwd, zodat ze beschut zaten tegen het opwaaiende zand. Andere reizigers, pelgrims en vagebonden klampten zich aan de achterkant van de karavaan vast. Zij waren vaker niet dan wel voorzien van een eigen rijdier.

Kooplieden en onderhandelaars droegen de verantwoordelijkheid voor de koopwaar die werd vervoerd en hadden in principe de leiding over de karavaan en de beveiliging daarvan. Een van hen telde officieel als karavaanleider en droeg dus een loodzware verantwoordelijkheid, zeker als de karavaan gigantisch was. Het hoofd van de kamelenmenners was echter verantwoordelijk voor de dieren en was vaak ook hun eigenaar. Ook dat was een zware taak.

Grote handelskaravanen bestonden niet uit één kamelentrein, maar uit meerdere treinen die naast elkaar liepen. Grote karavanen hadden er wel een stuk of acht. Dat was nodig voor de beveiliging, aangezien beveiligers aan de buitenkant van de karavaan op en neer moesten kunnen rijden en met elkaar moesten kunnen communiceren. Dat werkt met één kilometerslange trein niet, maar met een brede minder lange wel.

Gidsen

Vaste handelsroutes of niet, de weg door de woestijn staat niet bepaald met bordjes aangegeven. Daarom liep er een gids, tevens spoorzoeker, voor de karavaan uit om de weg te bepalen. Grote karavanen hadden ongetwijfeld meerdere gidsen mee. De druk op deze gidsen was hoog: raken ze een paar mijl uit koers in de woestijn, kan dat iedereen het leven kosten. De gidsen werden dan ook zorgvuldig gekozen op basis van hun vermogen de woestijn te ‘lezen’ en precies te weten waar ze zijn.

Overnachten

Karavanen waren vaak weken, zo niet maanden onderweg. Daarbij moest dus regelmatig naar een overnachtingsplek worden gezocht. Daar waren in principe drie mogelijkheden toe.

• Het opslaan van een kampement met eigen tenten, bij voorkeur in de buurt van water zoals in een oase of nabij een stad of rivier. Was dat niet mogelijk sloeg men het kamp alsnog op in de woestijn. Karavaanroutes waren er echter op afgestemd dat dit zo min mogelijk nodig was.
• Overnachten in een handelsstad. Belangrijke handelssteden langs de grote routes hadden tal van logementen beschikbaar. Hiervoor geldt wel dat hoe recenter in de tijd, hoe meer logementen en hoe meer daar gebruik van werd gemaakt. Veel karavanen zullen echter al blij zijn geweest met de bescherming van stadsmuren voor hun kampement. 
• Overnachten in de eerder genoemde karavanserai. Karavanen bestonden niet voor niets: de routes bleven gevaarlijk. Karavanserais, gefortificeerde pleisterplaatsen veelal gebouwd bij een oase, boden bescherming. De luxe en omvang van een serai kon verschillen van een eenvoudige fortificatie in de woestijn met weinig voorzieningen tot een gigantisch complex met luxe bad- en eethuizen en overnachtingsplekken voor alle denkbare budgetten. Deze grote serais waren ook ontmoetingsplekken voor verschillende karavanen en daarmee belangrijke handelsplekken. Schrijvers en juridische klerken stonden er klaar om contracten te helpen optekenen. De eigenaar en/of leider van zo'n grote serai was een uitermate machtige man, vergelijkbaar met de heerser van een stadstaat.

Europese karavanen in de middeleeuwen

Toen eerst de Grieken en later de Romeinen zich op het wereldtoneel meldden, vonden zij hun belangrijkste handelspartners in Azië en Noord-Afrika. Dat begon met landen rond de Middellandse Zee en breidde zich vanaf daar uit. Dat leidde tot de introductie van kameelachtigen, vooral dromedarissen, in Europa. Uiteindelijk zouden die zich alle kanten op verspreiden en voorkomen tot in Noord-Frankrijk aan toe. Maar op termijn bleek het snelle paard toch meer iets voor de noordelijke streken van Europa, waar de speciale eigenschappen van de kameel niet direct gevraagd werden. In de zanderige gebieden van zuidelijk Spanje gedijde de dromedaris echter prima en de streek werd er bekend om.

Dat neemt niet weg dat er met name in de Middeleeuwen vanuit Zuid-Europese handelssteden als Venetië, Genua en Madrid ook kamelenkaravanen vertrokken in de richting van de weelderige zijderoute. Soms ook vertrokken de kooplieden per schip, om dan in het Midden-Oosten aan land te gaan en vandaar verder te reizen per kamelenkaravaan. 

De beroemdste kamelenkaravaan uit de geschiedenis dankt zijn bekendheid aan een jonge, nogal verbeeldingsrijke Venetiaanse koopmanszoon die er verslag van deed. Wat er waar is van de reisverslagen van Marco Polo (1254-1324) is zeer de vraag, maar dat hij China bereikte op de rug van een kameel staat vast. 

Pelgrimskaravanen

In de loop van de middeleeuwen veranderde er nog iets. Het aantal pelgrims dat vanuit Europa naar allerlei 'heilige' plaatsen in het Midden-Oosten vertrok om deze met eigen ogen te zien en boete te doen, nam zo sterk toe dat er ook speciale pelgrimskaravanen ontstonden. Deze volgden een soort toeristische rondreis avant la lettre. Daar waren echter geen of maar een beperkt aantal dieren bij inbegrepen. Deelnemers moesten meestal zelf een rijdier huren waardoor deze karavanen eigenlijk altijd gemengd van samenstelling waren.

Ook naar Mekka vertrokken pelgrims in een karavaan, maar de meeste deelnemers aan deze tocht waren te voet. Dus ook hier geen echte kamelenkaravaan.

Kamelenkaravanen in het Ottomaanse Rijk

Kamelenkarvanen speelden een belangrijke rol in het Ottomaanse Rijk (1299-1922). Dit rijk volgde het zogeheten sultanaat van Rûm op. De Seltsjoeken die in Rûm heersten waren al zo betrokken bij het organiseren van kamelenkaravanen dat ze de bedenkers werden van de karavanserai. Zij lieten dus een stevige erfenis achter voor de Ottomanen.

De kamelen waren echter eigendom van Nomadische stammen die met name in West-Anatolië leefden en de beesten fokten, verzorgden en menden. Afgezien daarvan fungeerden deze nomaden als gidsen en beveiligers voor de karavanen. Daardoor verwierven ze een aanzienlijke macht binnen het Ottomaanse Rijk, misschien wel meer dan welke ander kamelenhoeders ooit.

Daar deden ze wel wat voor terug. Om de best mogelijke lastdieren te leveren, fokten de Anatoliërs hybridekamelen. Aangezien hun thuisgrond precies inlag tussen de Aziatische leefgebieden van de Bactrische kameel enerzijds en die van de dromedaris anderzijds, hadden ze daar ook goede mogelijkheden toe. De Turkoman was het trotse resultaat.

Toch kreeg het fokken van hybriden waarschijnlijk pas tijdens de 19^de eeuw systematisch vorm, omdat de vraag naar goederentransport toen enorm steeg en er nog niet meteen andere opties beschikbaar waren. De Ottomaanse kamelenkaravaan kan worden gezien als een belangrijke vernieuwing die veel heeft bijgedragen aan het succes van dit Rijk, dat een tijd in weelde zou baden. Kamelenkaravaan 2.0, zou je kunnen zeggen.  

Kamelen verdrongen door gemotoriseerd vervoer

Uiteindelijk werd de kamelenkaravaan grotendeels verdrongen door modern gemotoriseerd vervoer, maar dit proces verliep net zo traag als het ontstaan ervan. Tenslotte waren er niet opeens wegen beschikbaar door de woestijn of door de bergen omdat er al auto's rondreden. Die werden maar heel geleidelijk aangelegd. Het zou per plaats verschillen, maar nog tot ver in de twintigste eeuw vertrokken er kamelenkaravanen op handelsmissies. In de uitgestrekte Sahara bleven ze het langst actief en vertrokken er zelfs deze eeuw nog kamelenkaravanen.

※ De laatste karavanen in de Sahara

Deze laatst overgebleven karavanen vervoer(d)en vooral zout door de Sahara vanuit zoutmijnen in Timboektoe en werden draaide gehouden door een Toearegstam. Hypermoderne trucks met vierwielaandrijving hebben echter ook deze handel onder grote druk gezet. Omdat zij de reis door de Sahara beduidend sneller volbrengen dan een karavaan is de zoutprijs begin deze eeuw sterk gedaald en zijn de stamleden hun inkomsten kwijt geraakt.

Dat is echter niet de enige reden waarom deze mensen de teloorgang van hun kamelenkaravanen betreuren. Zij omschrijven de tocht met hun dieren door de Sahara als een spirituele ervaring en een ware soulsearch. Iets dat hun dichter bij het hogere brengt. Een complete way of life die ze vreselijk zullen missen.²

Nog steeds een woestijnschip...

Hoewel de handelskaravanen geschiedenis zijn, is de kameel als rij- of lastdier in de woestijn dat nog steeds niet. De speciale kwaliteiten van deze dieren, zowel van de Bactrische kameel als van de dromedaris, wegen vaak nog steeds op tegen de voordelen van auto's. Wegen door woestijngebied, voor zover ze er al zijn, zijn meestal niet verhard en de automobilist moet zijn eigen brandstof meenemen. Ook heeft zijn voertuig geen instinct ten aanzien van zandstormen en waterbronnen en produceert het extra warmte in plaats van die te absorberen. Daarom kiezen mensen in Azië en Afrika nog vaak voor kamelentransport en is de dromedaris ook in Australië nog verre van afgedankt. Om maar te zwijgen van het inzetten van dromedarissen bij toeristische tochtjes, zeer populair bijvoorbeeld in Egypte.

Het is vooral grootschalig goederenvervoer dat niet meer per kameel gebeurd. Maar dat is met name ook omdat het niet meer dwars door de woestijn heen hoeft. Moderne vervoersmiddelen als treinen, (stoom)schepen, vliegtuigen en trucks maakten eigenlijk meer de omweg interessant, dan dat ze het vervoer door de woestijn verbeterden.

Jammer? In sommige opzichten wel. Maar hoewel de kameelachtigen en hun menselijke begeleiders vaak een nauwe, door een gezamenlijk avontuur gesterkte band hebben gehad, ziet de hedendaagse mens het terecht niet meer zitten om een dier de woestijn in te sturen met 250 kilo aan bepakking op zijn rug. Hun pensioen is hun van harte gegund! 

James Tissot - Reis van de Wijzen, 1886-94. De drie beroemdste kamelenrijders naast Marco Polo voeren een karavaan aan tijdens hun reis naar een stal in Bethlehem. Schilder Tissot probeert met dit schilderij een historisch correct beeld te schetsen dat haaks staat op het idee dat de drie wijzen alleen reisden. Daarnaast heeft hij zich duidelijk geamuseerd met het schilderen van de dromedarissen. Bron: Wikimedia Commons / Brooklyn Museum